هگل، 5 سال پيش
از آنکه مارکس
ِ دانشجو در سال
1836 به برلن بيايد،
فوت کرده بود. اما روح او بر
هستی همه حاکم
بود، گويی پشت
سر همه ايستاده
است و حتی راه را
به دشمنانش هم
ديکته می کند. مارکس
جوان به پدرش می
نويسد که او با
وجود آوازه ی بد
هگل خود را محکمتر
از پيش به او زنجير
کرده است. مارکس
تحت تاثير مکتب
هگلی های چپ و بعدها
بويژه فويرباخ از روح به
انسان رسيد. و بدنبال
آن، از ايده به
نياز و کشاکش های
اجتماعی آن راه
يافت، از حرکت
ذهن به حرکت
واقعی ، که از منافع
اقتصادی سرچشمه
میگيرند رسيد.
اما بگونه ای که
مارکس هگل را بر
پاهای خود قرار
داده، آشکار است
که هگل خود بر آفت
نهفته در آن نيز آگاهی
داشته است؛ عبارتی سهو از
اين ايده آليست
بزرگ را در اينجا
می آورم که مطمئنا
نه تنها مارکس
جوان، بلکه مارکسی
که ديگر جداً ماترياليست
است نيز بر آن صحه
می گذاشت. هگل در
سال 1807 از شهر بامبرگ،
جايی که او در شغل
ويراستاری گذران
زندگی می کرد،
به دوست ينايی
خود، (ينا، يکی
از شهرهای ايالت
تورينگن آلمان)
سرگرد کنه بل،
می نويسد:" من به
تجربه به برحق
بودن اين عبارت
در انجيل پی برده
ام و آن را ستارهی
راهنمای خود کرده
ام، که می گويد:
نخست در فکر خوراک
و پوشاک باشيد،
بر اين سبيل قرين
رحمت الهی خواهيد
شد".(1) اين عبارت
در انجيل(انجيل
متی، بند ششم،
آيهی 33) چنانکه
می دانيم درست
بر خلاف آن است؛
سهم ديگری در نيل
به اين شناخت پرثمر،
که مارکس جوان
هم به آن دست يافت،
که ايدهی هگل
را نمی بايست زيادی
پيچاند تا درونمايه
آن به چشم آيد.
و درست
همين امر ِ اصلی
ِ هگلی ِ تبديل
و تبدل در مورد
آموزگار آن هم
موضوعيت داشت وکاربرد
يافت. هگل ِ
ديالکتيسين ايده
را عامل تحولاتی
می دانست، که فقط
جسم و انسان توان
آن را داشتند،
و اغلب ايده را
بازتاب رويدادهايی
می دانست، که در
مناسبات واقعی
هستی تحقق پذير
بودند. و اين قانونمندی
سراسر ديالکتيکی
را مارکس و انگلس
ـ مثلا انگلس در
پيشگفتار « آنتی
دورينگ» می نويسد"بصورت
درک ماترياليستی
از طبيعت و تاريخ
"ـ به ساحل نجات
رسانده اند. ديالکتيک
ِ مشخص، راهنمای
همهی تحليل های
مارکس است و نشان
می دهد که پوستهشکنی
نو و حفظ آنچه که
ارزش ماندن دارد،
تمام اميد او بود.
( فعل Aufheben در آلمانی
معانی فراوانی
دارد که در فلسفه
بصورت جمع معانی
حقيقی و مجازی
آن بکار گرفته
می شود، بصورت
ارتقا دادن، حفظ
کردن و ملغی کردن
در اينجا هم به
همين معنا بکار
گرفته شده است) او در اينجا قادر
می شود بر خلاف
اوتوپيست های انتزاعی
در وجود فقر فقط
نداری و بی چيزی را نبيند،
بلکه نقطه عطف آن را هم
نظاره کند. او بدين
صورت متقاعد می
شود که در سيمای
پرولتاريا فقط
نفی انسان را نبيند
و بدين علت و به
خاطر غير انسانی
شدن افراطی آن،
شرط " نفی اندر نفی" آن را
هم مشاهده کند.
دياکتيک ِ هگلی
نزد مارکس به مثابهی
جدل يا يک گفت و
شنود جهانی و يا
صحبت کردن با خود
يک صانع جهانی
پايان می پذيرد:اين
روح فاعل شناسای
دروغين هگل است
که مارکس آن را
کاملا بکنار مینهد.
اما ديالکتيک،
به مثابه روند
واقعی، با حذف
شدن ظاهر ايدهآليستی
اش تازه بصورت
قانون حرکت ماده
نمايان می شود؛.
بعلاوه چيزی که
نزد مارکس خريدار
ندارد، اجناس سمساری
هگل است. بدين معنا
که: آن روحی که بر
حسب يادمان دو
بار روح در آن دميده
شده است و در کاروان
ديالکتيکی ارواح،
به جای ارواح،
متاسفانه کاروان
و روند، و چنانکه
مارکس می گويد
زمان، به مثابه
مکان توليد را
ملغی ساخته بود.
اما اينجاست که
در همان حال، کليت
آن و زمينهی رشدش
هويدا می شود: به
مثابهی مادهی
ديالکتيکی و در
روند تکوين يافتنی
ـ تکوين يافتنی،
که انتهای آن باز
نگاه داشته می
شود. بدين صورت،
اين موجود اساسمند
را به بوده ی خود
و يا گوهر تمام
و کمال تقليل نمیدهد.
برای همين هم مادهی ديالکتيکی،
مادهی تحول ناپذير
ماترياليسم مکانيکی
نيست که
زيور ديالکتيک
چون سنگی به پای
آن بسته
شده باشد. پوست
را خراشی نمی دهد،
چه برسد به آن که
موجب دگرگونی آن
شود. ديالکتيک
ماترياليستی، تجسم خود
را چون روح
هگل، ـ که در خاطره
ها پرسه می زند
و ماده مکانيکی
هراکليت ـ در افق های
گذشته جستجو نمی
کند، بلکه افق
آن رو به آينده
است. ديالکتيک
ماترياليستی،
ماده را
رو به اين آينده،
در حال کنش می بيند؛
آيندهای که از
گذشته هم نشانی
با خود دارد؛ آنی
که شرط وجودی همه
پديده هاست و خود
هنوز تمام و کمال
هويدا نشده است؛
آنی که در حد امکان،
امکان وجود می
دهد و خود در حد
امکان هست. مارکس
به هگل خرده می
گيرد که :" در فلسفهی
تاريخ هگل همچون
فلسفهی طبيعت،
آن مادر از فرزند
زاده می شود، روح
طبيعت را میزايد،
مسيحيت الحاد را
و پايان آغاز را"؛
اما در ماترياليسم
مکانيکی، آغاز
را حتی نتيجه ای
و پايانی نيست.
مادهی او عقيم
می ماند، اما مادهی
ديالکتيکی، کل
زندگی را که روند
هگلی مشحون از
آن است، با خود
دارد. پس شناخت
ديالکتيک ماترياليستی،
خرد (لوگوس) هگلی
را با تمام آشوب
سنگ شده و خيره
گی پر تلاطم آن
از تخت پائين کشيده،
ولی حيطهی تاريخی
آن را از آن خود
کرده است. تاريخسازی
آگاهانه چنين است،
پيوند خوردن فعال
به کليتی واقعی
که هنوز به صورت
تمام و کمال پديدار
نشده است. اين جهش
از هگل به مارکس
است، تصحيح کاروان
ارواح بصورت روندی
زمينی، تبديل گنجينهی
ثابت خاطره ها
به منبع لايزال
مادهی ديالکتيکی.
منطق امر موجب
آن شده است که انبوهی
از مقولات فلسفی
آن دوران( از خود
بيگانگی ، تجسم
بيرونی ، تبديل
کمی به کيفی و غيره)
همچنان در دستور
روز مارکسيسم باقی
بماند. منطق و پديدار
شناسی هگلی، به
سبب ديالکتيک آن،
سرزنده و شادابتر
در مارکسيسم به
حيات خود ادامه
می دهند. اما ميراث
آن به همين خلاصه
نمی شود؛ آثار
فلسفی و نظام مند
واقع گرايانه ی
او سرشار از ديالکتيک
نوين و از لحاظ
محتوايی متفاوت
هستند. انگلس ديالکتيک
طبيعت را به پيروی
از هگل نوشته است،
و مارکس از«
فلسفه حق» هگل تفاوت
گذاشتن ميان جامعه
بورژوايی و دولت
را اقتباس کرده
است و نيز بسياری
برداشت های محتوايی
و نه فقط "اسلوبی".
زيبايی شناسی هگل
عمدتا بر مناسبات
اجتماعی بنا شده
و يک سلسله مفاهيمی
را به اين مناسبات
ربط داده است که
مشخص ـ اند مانند
"شکل آرمانی"؛
مارکس وارد شدن
ايدئولوژی در پهنه
ی فرهنگ را از مفهوم
هگلی هنر به عاريت
می گيرد. لنين اين
تاثيرات را در
مد نظر دارد، وقتی
که آموزه های مارکس
را "ادامه مستقيم و بلاواسطه
آموزه های بزرگ
ترين نمايندگان
فلسفه، اقتصاد
سياسی و سوسياليسم
می نامد(2) . بدين خاطر
است که بخش های
بزرگی از افکار
هگل- فلسفه اديان
(هگلی های چپ و فويرباخ)
را نبايد از خاطردور
داشت- جزو
ايضاح تاريخی مارکسيسم
است که به اختتام
خود نرسيده است.
مارکسيسم همچنان
پديده ای نوين
بوده و خواهد ماند
– نه فقط در مقايسه
با هگل، بلکه در
قياس با کل فلسفه
ای که تا آن زمان
وجود داشت؛ نوين
از آن حيث که در
اينجا ما نه با
فلسفه ی جامعه
ای طبقاتی، بلکه
با فلسفه ی گذار
از جامعه طبقاتی
مواجه هستيم. اما
پديدار شدن اين
عنصر نو نتيجه
هيچ معجزه ای نبوده
است؛ برعکس مارکسيسم
بدون فلسفه کلاسيک
آلمان و بدون واسطه
گری آن نمی توانست اعلام حضور
کند. به گفتهی
مارکس انسان بر
خلاف سگ آبی برای
ساختن خانه ی خود
نقشه می کشد. برای
اينکه در کار خود
موفقيت بدست آورد
بايد موضوع کارش
را ابتدا در سر
و در مخيله اش سنجيده
باشد. اما نه چون
اغلب افراد ِ مانند
ِ هگل ابتدا مفهوم
و سلسله الگو واری
از مفاهيم را از
بيرون بسوی اشياء
روان کنند. شناخت
از قعر شعور فرد
و يا مانند نظاره
گر خود بدست نمی
آيد، بلکه فقط
به مثابهی بازتابی
از رويدادهای واقعی
و شيوهی هستی
نسبتا پابرجای
آن(بصورت مقولات).
مارکس مانند هگل
واقعيات را فی
نفسه نمی انگارد،
بلکه برای او اين
واقعيات لحظه هايی
از يک روند بشمار
می روند. و اين روندگونگی
سبب آن می شود که
هر شناختی زمان
خود را داشته باشد،
و چنانکه هگل می
گويد فلسفه "انديشه ی
زمان خود" باشد
(و فلسفه جانشين
خود که اکنون آبستن
آن است) و " زمان
خود را بصورت انديشه"
بيان می کند. اينجا
مارکس کاملا هگل
را پذيرا می شود،
آنرا خصلتاً به
سرحد افراط می
رساند و از نظاره
گری ساده دور می
سازد:"کافی نيست
که انديشه به دل
واقعيت راه يابد،
واقعيت نيز بايد
به دل انديشه راهی
داشته باشد". فاعل
شناسايی که فهيم
است، در ارتباط
متقابل ديالکتيکی،
به فرا رسيدن تاريخی
زمان و پختگی موضوعی
که بايد مورد فهم
و شناسايی قرار
گيرد نياز دارد.
اينجا فاعل شناسای
نظاره گر انديشنده
و فاعل شناسای
تاريخ واقعی از
يک ديگر تمايز
دارند. در نزد هگل
اين دو با هم همخوانی
دارند: بدين معنا
که فاعل انديشه
آفرين، فاعل آفريننده
تاريخ نيز هست،
مگر آنکه فلسفه
به مثابهی فاعل
نظاره گر تاخير
داشته باشد. اما
آگاهی متاخر فيلسوف
که هگل فاعل شناساس
ادراک گر را به
آن فرو می کاهد
، در اساس فاعل
تاريخساز است،
اما فقط با تاخير
و لم داده بر افتخاراتش.
انديشه و هستی،
شير و خط بر يک طرف
سکه جهانی هگل
جای دارند، اگر
چه انديشه در موقعيت
بازنشستگی خود
روند جهانی را
که نمود آنست،
ثبت می کند. مارکس
اما بر خلاف او
در فاعل خالق انديشه
يا معنايی نمی
بيند و يا آنکه
آنرا حامل مضحکه
و آگاهی وارونه
ای میبيند که
نظاره گری خارج
از روند واقعی،
روند توليد است.
يا اينکه او انديشه را
اگر با واقعيت
جاری به گونه ای
بلا واسطه وصل
باشد، بعنوان مولفه
ای از روند دگرگونی
ها بشمار می آورد؛
و فقط و فقط در اين
صورت است که تاريخ
ساز می شود. اگر
بعنوان آگاهی طبقاتی،
در مقام دانش انقلابی
چون نيرويی
قدرتمند که بر
توليد و زيربنا
موثر می افتد،
به فاعل تاريخ
ساز تبديل می شود،
ـ تاريخی که با
آگاهی ساخته می
شود. اما در نزد
مارکس روح هرگز
فاعل سبب ساز نيست،
بلکه انسان اجتماعی
مشغول کنش اقتصادی.
و اين آن انسان
انتزاعی، به مثابهی
انسان نوعی نيست،
که منظور نظر فويرباخ
بود، بلکه انسان،
به مثابهی مجموعه
ای از مناسبات
اجتماعی، که تکوينی
تاريخی دارد و
در نهايت هنوز
خود را بازنيافته
و رها نشده است.
رابطهی ديالکتيکی
ميان فاعل شناسا
و شرايط عينی چنين
است، که اين دو
عامل در روندی
دائمی يکديگر را
تصحيح و دگرگون
می سازند، در درجهی
نخست در درون زيرساخت
اقتصادی و اجتماعی
تاريخ و در دگرگونی
آن، که تاکنون
پيکره اصلی آن
بشمار می آيد. اين
فعل در گسترهی
اجتماعی ِ منافع
صورت می پذيرد،
نه در امپراتوری
آسمانی انديشه
ها. مارکس پديدارشناسی
هگل را آن چنان
تعبير می کند که
هگل برخلاف ايده
آليسم ـ اش، ديالکتيک
مادی را گواهی
داده است. سترگی
پديدار شناسی در
اين امر نهفته
است که نخست "هگل
خودسازی انسان
را چون روند بشمار
می آورد " و سپس
و بويژه " گوهر
کار را درک می کند
و انسان ملموس
را می خواهد حفظ
کند، زيرا انسان
واقعی را نتيجه
کار خود تلقی می
کند". و چنين است
که از خودآفرينی
از دانش مطلق خودسازی
انسان توسط کار
می رسيم، از برای
خود شدن روح ( روحی
که از مقام فی نفسه
خارج شده و در مقام
فاعلی قرار می
گيرد)( که هگل هم
دل خوشی از آن نداشت
و کسی نمی داند
که چرا) تاريخ واقعی
زاده می شود. اين
تاريخ فقط به صورت
تاريخ مادی و ديالکتيکی
در دسترس است،
تاريخی که مملو
از مبارزات طبقاتی
است، که با"رهايی
انسان" به پايان
ِ هنوز فرا نرسيدهی
خود خواهد رسيد.
هگل تاريخ فلسفه خود را با
نقل قولی از ورژيل
در انه ايس که
کمی هم در آن دست
برده به پايان
می رساند:"چنين
زحمتی لازم است
تا روح خود را بازشناسد."
مارکس اين زحمت
را فقط کار پر مشقت
فکری نمی دانست
و با هگل متن حکاکی
شده در معبد دلفی
را راهنمای خود در تعبير
موضوع تاريخ انسانی
قرار داد که می
گفت:"خود را بشناس"،
بدين ترتيب او
فرسنگ ها از مکتب
هگلی های چپ فاصله
داشت که خودشناسی
را به مثابه صورتی
از "فلسفه خودآگاهی"
تفسير می کردند.
اينجا خودشناسی
صورتی بخود گرفت
که نظاره گر نيست،
خودشناسی انسان
کارگر شد، که خود
را در آن هم در سيمای
کالايی می بيند،
که در هيبت آن ظاهر
شده است و هم بصورت
فاعل شناسای ارزش
آفرينی، که خاصيت
کالايی تحميلی
به خود را بگونه
ای انقلابی از
ميان بر می دارد. اين تعبير
متن حکاکی شده
بر معبد دلفی نزد
مارکس است، پايان
دادن واقعی و تحقق
يافته انکار خود
است. صورتی است
که روند توليد
و آگاهی به روابط
ِ انسانی ِ بوجود
آمده از آن را،
تا حد امکان بسوی
سرنوشت محسوس آن،
بسوی سرنوشت تجسم
يافته و ناشناختهی
آن میراند.
ديالکتيک
بايد بپذيرد که
ديگر نمی تواند
به مثابه دستورالعملی،
که از خارج به اشياء
تحميل می شود،
تلقی گردد. هگل
هم چنين قصدی نداشت
و به اسلوبی، که
از موضوع آن جدا
باشد، حتی به تئوری
شناختی که موضوعش
را از خارج دور
می زند، علاقه
نداشت. با اين وجود،
هگل ديالکتيکش
را به مثابهی
نوع ايدآليستی
ناب آن تکامل بخشيد،
چنانکه هنگامی
که درباره مرز
و بومی و مردمی
صحبت می کند، پيش
شرط های منطقی
آن را نيز در نظر
می گيرد. اما برای
مارکس ديالکتيک
هيچگاه اسلوبی
برای تحقِق تاريخ
نيست، برای مارکس
ديالکتيک همانند
خود تاريخ است.
بورژواها در جامعه
فئودال، پرولتاريا
در جامعه بورژوايی،
بحران هايی که
از سوء تفاهماتی،
که در جامعه صنعتی
بزرگ، يعنی شيوه
توليد کمابيش جمعی
شده و مناسبات
توليد سرمايه داری
خصوصی بوجود می
آيند: تمام اين
تضادهايی که در
دامن اين جوامع
شکل می گيرند،
تضادهايی نيستند
که برحسب اسلوب
تحليل به اين جوامع
نسبت داده شده
اند و پديده های
ظاهری نيز نيستند،
که بتوان آنها
را رفو و روتوش
کرد، بلکه چنانکه
مارکس می آموزد
اين تضادها شيوهی
هستی اشياء ـ اند و ديالکتيک
جوهر آنرا می رساند.
تضادی که در جامعه
به درجهی حاد
خود میرسد، در
واقع حل نهايی
و پايانی خود را
می طلبد، آن هم نه در کتابی
که واقعيت را ترسيم
می کند و بر سواد
آن انديشه به آمال
خود نايل می شود
و در پهنای سرزمين
آب از آب تکان نمی
خورد. اينکه
در هيچ کجا کهنه
پابرجا نمی ماند
و به ياری نيروی
ِ مولد ِ انقلابی،
که شناخت ديالکتيکی
باشد، همه چيز
نو و بهسازی می
شود. اينها همه
را ديالکتيک واقعی
ماده امکانپذير
می سازد. ساختمان
مادی آن، که سنگ
روی سنگ باقی نمی
گذارد است که اين
امکان را فراهم
میسازد، اين انسان
کنش گر شناسا است
که به مثابهی
شکل نهايی ماده،
از سنگ های متحرک
خانه و کاشانه
خود را می سازد،
موطنی که اوتوپيست
ها آن را دنيای
انسانی می خواندند.
برای اينکه اين
جهان را با بشريت،
به مثابهی جزئی
از آن و در درون
آن، چنان تغيير
داد که به زعم مارکس،همان
طوری باشد که هست:
روندی مادی. همهی
مقولات، حتی "گستره
ها"(حقوق، هنر و
دانش) فقط در واقعيت
گذرا و تحول پذير
عمل می کنند؛ چون
شيوه هستی. بسيار
فراتر از آنکه
بگونه ای مانا
و قطعيت يافته
نظام مند شوند-
از شکلی به شکل
ديگری ِ از جامعه
گذار می کنند. و
در هيچ کجا اين
گستره ها( حقوق،
هنر و دانش) دارای
حق حيات ويژه ای
ـ حقی که در نزد
هگل از آن برخوردارند
ـ نيستند تا چه
رسد به خودکفايی.
مارکس حتی برای
طبيعت هم واسطه
ای يکسان در نظر
می گيرد:" ما فقط
يک علم را برسميت
می شناسيم، علم
تاريخ"." به تاريخ
می توان از دو زاويه
نگريست، تاريخ
طبيعت و تاريخ
بشريت. اين دو جنبه
از تاريخ را نمیتوان
از هم گسست. تا زمانی
که بشريت در قيد
حيات به سر می برد،
تاريخ طبيعت و
تاريخ بشريت مشروط
به يکديگرند
".(3) در اينجا هم،
مانند ديگر موارد،
ديالکتيک بر پاهای
خود قرار داده
شدهی هگل صادق
است که نبايد نظاره
گر کنش پذير باقی
بماند. فاعل شناسا
در رابطهی ميان
فاعل و موضوع آن
در ماترياليسم
ِ سراسر تاريخی
فاعلی کنشگر و
آفريننده درنظر
گرفته می شود. و
همه جا اين ضديت
مارکس با نظاره
گری به همان اندازه
که عليه هگل بکار
گرفته می شود،
متوجه ماترياليسم
کهنه نيز هست. مارکس
در پايان نامه
دکترای خود نزد
دمکريت، اين نخستين
ماترياليست سترگ،
"اين اصل توان زا
را جستجو می کرد
و نمی يافت؛ در
پی آن بود که به
فوير باخ خرده
میگرفت که ماترياليسم
او نيز نظاره گر
است و عينيت گرا.
و اينجاست که واقعيات
بيش از هگل" فقط
تحت لوای موضوع(ابژه)
و بينش جمع می شود؛
نه به مثابهی
عمل ملموس انسانی،
به مثابهی پراتيک،
نه به مثابه کنشگر(4). بر خلاف آن
اين هگل بود که"
به جای ماترياليسم
،ايده آليسم کنشگر
را بسط داد، اگرچه
فقط بگونهای انتزاعی،
چرا که ايده آليسم
کنش واقعی و ملموس
را برسميت نمی
شناسد." مارکس در
نهايت امر عامل
ذهنی و امر معطوف
به اراده را برخلاف
برداشت کيرکه گارد
و شلينگ در نزد
هگل غايب نمی داند،
آنهم به سبب ايده
آليسم مثبتش. او
تکيه را بر عمل
کار کردن می گذارد
و بر رابطهی متقابل
ميان سوژه و ابژه
در ديالکتيک هگل
و چنين می گويد
که سوژه هر چند
که در نزد هگل شکلی
انتزاعی بخود گرفته
بود، ولی حضور
داشت و دارای توانی
مادی است. او برآنست
که حيات بشری تنها
موجود واقعی در
مجموعهی مناسبات
مشروط اجتماعی
اند، و نيز او می
آموزد که انسان
با کار خود آفرينده
و دگرگونساز اين
مناسبات است. و
نيز در آموزش های
مارکس بجای اين
آشوب و درهم برهمی
مکانيکی، که در
آن بجز نياز بيرونی
معنا و مفهومی
نهفته نيست، انسان
گرايی مبتنی بر
تکوين تاريخی نهفته
است، که از لايبنيتس
بر می خيزد و از
طريق هگل به او
می رسد. تمام جهان
در اينجا نظامی
باز از روشنگری
فعال ديالکتيکی
است. هستهی آن
را انسان دوستی
تشکيل می دهد،
که با تجسم يافتن
در ميان اشياء
بيگانه با خود
بر از خود
بيگانگی غلبه می
يابد. اين ادامهی
حيات هگل در سيمای
مارکس است، جامعه
اساسا ديگری که
پس از هگل زوال
فکری خود را از
سر می گذراند،
ميراثدار فلسفهی
کلاسيک آلمانی
می گردد.
***
" فيلسوفان
تنها جهان را به
شيوه های گوناگون
تعبير کرده اند،
مساله اما بر سر
دگرگون کردن آنست".
تزهای
فويرباخ 1845
"هگلی
های کهن تمام مرجع
های ناظر بر مفاهيم
منطقی هگل را بخوبی
دريافته بودند.
اما هگلی های نو
تمام آن چيزی را
که خود برخاسته
از انگاره های
مذهبی می دانستند
و آن را به الهيات
نسبت می دادند
به نقد می کشيدند.
هر دو دسته در باورشان
به سلطه مذهب،
مفاهيم و امر عام
و جهانشمول در
جهان اتفاق نظر
داشتند. اما يک
دسته اين سلطه
را به حق می دانستند
و دسته ديگر عليه
سلطه ای که آنرا
غصب شده می شمردند
به مبارزه برمیخاستند."
"زمانی
که انديشه های
حاکم از حکومتگران،
بويژه از مناسباتی
که ثمره مرحله
خاصی از مناسبات
توليد است جدا
می شوند و در پی
آن چنين نتيجه
گيری می شود که
در تاريخ همواره
انديشه ها حاکم
بوده اند، آسان
است که از ميان
انبوه اين انديشه
ها آن انديشه و
ايده خاصی را که
بنوعی انديشه حاکم
در تاريخ بوده
است يافت و آن انديشه
های گوناگون را
به مثابه تکوين
تاريخی مفاهيم
"خودانگيخته"
بحساب آورد. فلسفه
نظری چنين کاری
کرده است."
ايدئولوژی آلمانی، 1845
***
"آيا نقد
نقاد چنين می انگارد
که با حذف برخورد
عملی و نظری انسان
نسبت به طبيعت،
علوم طبيعی و صنعت
و از حرکت تاريخی
توانسته است به
آستانهً قلمروی
شناخت واقعيت تاريخی
پا بگذارد؟ يا
اينکه چنين می
پندارد که بدون
آنکه برای مثال
صنايع آن دوران
و يا شيوه توليد
بلا واسطه زندگی
را تعيين کرده
باشد واقعا توانسته
است مرحله ای تاريخی
را بازشناسد ؟
با اين
وجود نقد نقاد
نسوب به پيروان
روح گرايی و اصحاب
الهيات، حد اقل
در توهمات خود،
فقط کنش های عمده
و حکومتی در گستره
سياست، ادبيات
و الهيات را سراغ
دارند. همانگونه
که انديشه رااز
ملموسات، روح را
از جسم، و خود را
از جهان پيرامون
جدا می کنند، به
همان گونه هم تاريخ
را از علوم طبيعی
و صنايع جدا میکنند
و به اين ترتيب
زادگاه تاريخ را
نه در توليد انبوه
مادی و بر روی زمين،
بلکه در ميان ابرهای
تيره و تار آسمان
جستجو می کند".
"هگل اين
گناه را بر گردن
دارد که دو کار
را نيمه کاره رها
کرده است. نخست
اينکه او فلسفه
را چون هستی روح
مطلق می دانست،
و در عين حال او
مخالف تلقی کردن
فرد واقعی فلسفی،
به مثابهً روح
مطلق، بود. سپس
اينکه او روح مطلق
و ناب را فقط در
ظاهر تاريخ ساز
می شمرد. از آنجايی
که روح مطلق با
تاخير تاريخی در
هيبت فلاسفه، به
مثابهً روح آفرينش
گر جهانی، به آگاهی
دست می يابد، تاريخ
سازی های او فقط
در گسترهً آگاهی،
در نظريات و برداشت
های فلاسفه و فقط
در توهم های نظری
شکل می گيرند".
خانواده
مقدس 1844/45
***
"بنابر
اين من خويشتن
را علنا پيرو اين
حکيم بزرگ خواندم
و حتی ضمن فصلی
که مربوط به تئوری
ارزش است در مواردی
با طرز بيان خاص
او دست بخود نمايی
زدم.
صدمه
ای که ديالکتيک
بدست هگل از فريفتاری
می کشد به هيچ وجه
مانع از آن نيست
که هگل برای نخستين
بار به نحوی جامع
و آگاه اشکال عمومی
حرکت ديالکتيک
را بيان نموده
است. ديالکتيک
در نزد وی روی سر
ايستاده است. برای
آنکه هسته عقلايی
آن از پوست عرفانيش
بيرون می آيد بايد
آنرا واژگونه ساخت.
ديالکتيک
با صورت قلب شده
خود در آلمان مد
شد، زيرا چنين
می نمود که وی قادر
به قلب واقعيت
است. به نظر بورژوازی
و بلندگويان عقيدتی
آن طبقه، ديالکتيک
در صورت عقلانی
خود چيزی رسوا
و نفرت انگيزی
است، زيرا بنابر
ديالکتيک درک مثبت
آنچه وجود دارد
در عين حال متضمن
درک نفی و انهدام
ضروری آن نيز هست،
زيرا ديالکتيک،
هر شکل بوجود آمده
ای را در حال حرکت
و بنابراين از
جنبهً قابليت درگذشت
ان نيز مورد توجه
قرار میدهد، زيرا
ديالکتيک حکومت
هيچ چيزی را بر
خود نمی پذيرد
و ذاتا انتقاد
کن و انقلابی است"
سرمايه،
جلد اول ، پيگفتار
چاپ دوم، ترجمه
ايرج اسکندری
***
"سترگی
پديدار شناسی هگل
و دستاوردهای نهايی
آنف ديالکتيک
. نفی به مثابه اصل
محرک و افريننده،
در اين امر نهفته
است که به زعم هگل
خودسازی انسان
در يک پروسه تحقق
می پذيرد، پيکريابی
را به مثابه اضمحلال
آن، به مثابهًٌ
شکل گيری و زوال
آن می شناسد؛ و
اينکه او ذات کار
را در می يابد و
در پی آنست که از
انسان قابل لمس
حراست کند، زيرا
او انسان واقعی
را حاصل کار خويش
می بيند."
دفترهای
اقتصادی- فلسفی
***
"همان
ايده و روحی که
خطوط آهن را بدست
کارورزان می سازد،
سيستم های فلسفی
را در اذهان فيلسوفان
شکل می دهد. فلسفه
به همان گونه که
مغز انسانی خارج
از پيکراو
نيست و در معده
اش هم قرار ندارد،
تافته جدا بافته
ای از اين جهان
نيست. اما فلسفه
پيش از آنکه با
دو پايش بر زمين
خاکی بايستد، با
مغز انسانی چشم
بر جهان می گشايد،
در همان حالی که
پای برخی ديگر
گستره های انسانی
ريشه در زمين دوانيده
اند و با دستان
خود ميوه های اين
جهانی را می چينند،
و پيش از آنکه بتوانند
حدس زنند که سر
انسان هم به اين
جهان تعلق دارد،
و اين جهان جهان
سر است."
روزنامه
راينی 14 ژوئيه 1842
***
"همانگونه
که فلسفه سلاح
مادی خود را در
پرولتاريا می يابد،
پرولتاريا نيز
سلاح فکری خود
را در فلسفه پيدا
می کند و همين که
آذرخش انديشه در
خشت خام مردم فرو
می نشيند، رهايی
آلمانی ها و تبديل
انها به موجوداتی
انسانی تحقق می
يابد.
بدون
انحلال پرولتاريا
نمی توان فلسفه
را واقعيت بخشيد،
و پرولتاريا نمی
تواند خود را منحل
کند، مگر انکه
فلسفه تحقق يابد"
مقدمه
نقد فلسفه هگل
________________________
منابع:
1- جلد دوازدهم
مجموعه آثار؛ صفحه
629.
2- لنين ؛ سه
منبع و سه جزو مارکسيسم.
3- ايدئولوژی
آلمانی.
4- تزهايی
درباره فويرباخ.