رسالت
لیبرالیسم
70 سال
پیش از این یک گروه
روشنفکران لیبرال در طی نشستی
در پاریس تصمیم
گرفت جهان را به
سوی باورهای خود
هدایت کند.این
نشست لحظه ی زایش
نئولیبرالیسم
بود.
در روزهای
پایانی سال 1938 بوی جنگی
را که در پیش بود می شد در
هوای اروپا استشمام
کرد. در این روزها
گروهی از فیلسوفان
و اقتصاددانان
اروپایی در پاریس
گرد هم آمدند تا
جهان را دگرگون
سازند. انقلاب
جهانی در دستور
روز تاریخ قرار
داشت؛ انقلاب اکتبر
1917 در
روسیه شیپور آغاز
را به صدا در آورده
بود. علاوه بر آن
در کشورهای گوناگون
اروپايی رژیم های
دیکتاتوری از نوع
سیاه قدرت را بدست
گرفته بودند.در
چنین موقعیتی گروه
بین المللی انديشمندان
لیبرال دیگر مجالی
برای کنار ماندن
و مماشات ندید.
انقلاب
اکتبر در روسیه
گیرایی شگفت انگیزی
بر مردم داشت. چنین
بنظر می آمد که
لیبرالیسم در کنار
سیستم اقتصادی
سرمایه داری با
شکست روبرو شده
است. اگرچه برای
نیمی از اروپا
روند صنعتی شدن
و رونق اقتصادی
بیسابقه ای را
در بر داشته است
، اما برای توده
ی عظیم کارگران
چیزی جز فقر و فلاکت
به ارمغان نیاورده
است.هم سرمایه
داری و هم لیبرالیسم
مترادفی بود برای
جهانی سراپا ناعادلانه.
در چشم بسیاری
از مردم استثمارگران
و دلالان اروپا
را به سلاخ خانه
ی جنگ جهانی اول
رهنمون کرده بودند.در
سال های پایانی
دهه ی بیست قرن
گذشته پیامدهای
بحران جهانی اقتصادی
نیز بر آن افزوده
شد و موجب بدنام
تر شدن روزافزون
لیبرالیسم گشت.
روشنفکران
بورژوایی متعددی
از مدتها پیش با
چپ ها ابراز همدردی
می کردند و در راه
اندیشه های مارکس
و انگلس گام بر
می داشتند. اما
اکثریت عظیم اقشار
بورژوایی، بویژه
اقشار میانی منافع
خود را با وجود
روحیات انقلابی
در سال های پس از
جنگ جهانی اول
در خطر می دید. لودویگ
فن میسز اقتصاددان
اطریشی وحشت زده
نوشت "ايده های
سوسیالیستی امروزه
بر اذهان مردم
حاکم شده است. توده
ها به آن دلبسته
اند، جوابگوی فکر
و احساس مردم است
و مهر خود را بر
زمانه ی حاضر کوبیده
است".
فون میسز
از مدتها پیش در
پی ادعای حیثیت
از لیبرالیسم برآمده
بود. چنانکه فریدریش
آگوست فون هایک
،کوشا ترین و هوشمندترین
شاگردان فون میسز
بعدها گفته بود
هنگامی که کتاب
او "اقتصاد جمعی"
در سال 1922 منتشر شد ،
که با جمله ی مذکور
آغاز می شود تأثیر
ژرف ماندگاری از
خود برجای گذاشت.
"بتدریج جهان بینی
بسیاری از آرمان
گرایان جهان را
از بنیاد متحول
کرد...من می دانم
چون من خودم یکی
از این جوانان
بودم. سوسیالیسم
قول می داد که امید
و آمال ما را نسبت
به جهانی مبتنی
بر خرد و عدالت
را برآورده خواهد
ساخت.درست در این
دوران این کتاب
منتشر شد. امیدهای
ما نقش بر آب شد.او
در این کتاب به
ما می تذکر می داد
که ما برای بهبود
وضع به خطا رفته
ایم."
میسز و
هایک را باید به
موزه سپرد
میسز ردپای
دشمنان اقتصاد
بازار را در همه
جا می دید:" خطا
است اگر تصور شود
ایدئولوژی سوسیالیستی
منحصر به هواداران
آن دسته از احزابی
باقی می ماند که
خود را سوسیالیستی
می خوانند و یا
چیزی که اغلب به
همان معناست، تلقی
ای اجتماعی دارند.
دیگر احزاب سیاسی
دوران کنونی نیز
مالامال از اندیشه
های راهنمای سوسیالیسم
هستند". فون میسز
یکی از ریشه های
این امر را بگونه
ی شگفت انگیزی
در هنر اجتماعی
و رمانتیک قرن
نوزدهم جستجو می
کرد:"بدون کمکی
که از این ناحیه
به آنها شد هرگز
قادر نمی شدند
اذهان را بخود
جلب کنند"."انسانی
که فکوراست و خردمندانه
عمل می کند" در
پی آن بر می آيد
که بی میلی ناشی از برآورده
نشدن امیال خود در اقتصاد
و کار را برطرف
سازد:"کار می کند
تا موقعیت خود
را بهبود بخشد.فرد
رمانتیک برای کار
خلق نشده چون ضعیف
است...از کار کردن
، پول درآوردن
و خرد ورزيدن متنفر
است".
ابتکار
گردهمايی پاريس
اما در ماه اوت
1938 در
دست اروپايی ها
نبود، بلکه از
آمریکا برخاست.
تلنگر تعیین کننده
را کتابی که سالی
پیش از آن والتر
لیپمن روزنامه
نگار آمریکایی
تحت عنوان جامعه
ی بهینه (جامعه
ی انسان های آزاد)
منتشر ساخته بود
وارد ساخت. لیپمن
در سال های تحصیل
خود در دانشگاه
هاروارد از فعالین
سوسیالیست بشمار
می رفت و در سال
های جوانی در حین
جنگ جهانی اول
از مشاورین وودرو
ویلسون رئیس جمهور
آمریکا بود، اما
بعدها مواضع لیبرالی
اتخاذ کرد و یکی
از سرشناس ترین
مفسرین سیاسی آمریکا
شد.
لیپمن
در کتاب خود نقد
لیبرالی سوسیالیسم
و جمعی گرایی را
تکرار کرد:"جمعی
گرایی کارایی ندارد
زیرا با نظم اقتصادی
ای که انسان تحصیل
نان می کند ناسازگار
است". اما نگاه
او به عظیم ترین
ایدئولوژی های
عصر، یعنی کمونیسم
و فاشیسم، که او
افراط هایی می
دانست که در جمع
گرایی هم خانوده
اند بدعت داشت
. لیپمن در برابر
آن خطوط کلی ایده
ی لیبرالی ترسیم
کرد:"اگر رسالت
لیبرالیسم در این
امر نهفته باشد
که موازین اساسی
و راهنمای گذار
از شیوه ی زندگی
ابتدایی در همبودهای
نسبتا خودکفا را
به زندگی در جمع
بزرگ خلقها با
شاغلان کاردان
را نشان دهد، پس
لیبرالیسم نیت
دیگری ندارد جز
نوسازی شیوه ی
زندگی بشریت".
لیپمن
در تابستان سال
1938 در
ماه عسل خود در
اروپا بسر می برد.لوئی
روژیه، فیلسوف
فرانسوی که ناشر
"جامعه ی بهینه"
در فرانسه بود،
فرصت را از دست
نداد.روژیه خود
رسالات متعددی
نگاشته و سمینارهای
گوناگونی به قصد
اعاده ی حیثیت
از لیبرالیسم ترتیب
داده بود. به زعم
او کتاب لیپمن
بهترین بررسی مسائل
دوران بشمار می
رفت. بدین خاطر
هم او لیپمن آمریکایی
را با یک سری از
اندیشمندان لیبرال
اروپایی آشنا ساخت.
بالاخره
روژیه دعوت به
یک تبادل نظر با
والتر لیپمن دعوت
کرد. این گفتگوها
از 26 تا
30 اوت
1938 در
انستیتوی بین المللی
همکاری های فکری
در رو مونپنسه
در مجاورت پاله
رویال که آغاز
انقلاب فرانسه
از آنجا بود برگزار
شد. به گفته ی او
دوستان لیپمن تصمیم
گرفتند در سمینار
بسته ای حول تزهایش
درباره ی افول
لیبرالیسم و شروط
نوسازی آن به گفتگو
بنشینند. به نظر
این گروه باید
این مباحث به نظامی
لیبرالی رهنمون
شود که با سیاست
بی بند و باری منچستری
تفاوت داشته باشد.
در مجموع
25 نفر
دعوت روژیه را
پذیرفته و در این
سمینار شرکت کردند
از جمله ریمون
آرون، فیلسوف تاریخ،
اقتصاددانانی
چون ویلهلم روپکه،
لودویگ فون میسز،
فریدریش فون هایک،ژاک
روف، و الکساندر
روستوو، چند کارخانه
دار فرانسوی و
نمایندگان بانک
جهانی موازنه
ی پرداخت ها.
شرکت کنندگان
در این گردهمایی
برپایه ی کتاب
لیپمن فرصت ها
و شرایط نوزایی
لیبرالی را مورد
بررسی قرار داده
و حول مسائل معطوف
به بازار، بحران
ها، دولت لیبرالی
و برنامه ای که
در دستور کار لیبرالیسم
قرار دارد مورد
بحث قرار دادند.
در عین حال مفهومی
را به میان کشیدند
که می بایست بیانگر
جنبش نوزایی گردد
و این جنبش را لیبرالیسم
منفور قرن نوزدهمی
متمایز سازد. آنها
یک سری بدیل هایی
از جمله "سرمایه
داری نو" و یا "لیبرالیسم
سازنده" را مطرح
کردند. اما سرانجام
بر سر "نئولیبرالیسم"
به توافق رسیدند.
این مفهوم
من بعد سیر سعودی
شگفت انگیزی را
پشت سر نهاد.نئولیبرالهایی
چون والتر اويکن،ویلهلم
روپکه و آلکساندر
روستوو در مقام
پیشگامان فکری
اقتصاد اجتماعی
بازار در آلمان
بتاریخ پیوستند.فریدریش
فون هایک و میلتون
فریدمن مبانی لیبرالیزه
کردن و مانع زدایی
اقتصاد جهانی –
و بواسطه ی آن جهانی
کردن – را بسط دادند.
این جمع خرسند
از واژه ای که پرداخته
بودند، نمی توانستند
حدس بزنند که نئولیبرال
در ساله ای آغازین
قرن 21 به
ناسزایی تبدیل
شده و متردافی
برای اقتصاد رقابتی
سنگدلانه ای بکار
گرفته می شود،
که به همه ی گستره
های زندگی رخنه
کرده و جهان به
فقیر و غنی تقسیم
می کند.
اما در
پاریس سال 1938 مواضع متضاد
به چشم می خورد.
اگرچه شرکت کنندگان
در این گردهمایی
بر سر مبانی اصولی
نظم اجتماعی لیبرالی
اتفاق نظر دارند:
مالکیت خصوصی بر
ابزار تولید و
آزادی انعقاد قراردادها
برای شرکتها برای
آنان عناصر پایه
ای بازاری آزادی
بودند که کارایی
دارد و بازار آزاد
برای انان پیش
شرط هرگونه دمکراسی
تلقی می گردد.اما
آنان بر سر نقش
دولت در این میان
اختلاف نظر داشتند.
فون میسز
در این میان دیدگاهی
رادیکال داشت.او
دولت را دستگاهی
زورگو و سرکوبگر
می د انست. به زعم
او ماهیت عملکرد
دولتی در این نهفته
است که با اعمال
زور و خشونت و
یا تهدید به آن
مردم را از عمل
به نیات ذاتی خود
بازدارد. بدین
خاطر نیز میسز
و هایک عملکرد
دولتی را فقط منحصر
به تامین امنیت
داخلی و خارجی
و ایجاد چارچوب
حقوقی برای فعالیت
اقتصادی می دانستند.
کارل پوپر
خالق تئوری اجتماعی
این گروه بود
دیگر شرکت
کنندگان این همایش
خواهان دولتی قدرتمند
بودند.يکی از آنان
آلکساندر روستوو
جامعه شناسی و
اقتصاد دان المانی
بود که در سال 1933 مجبور
به ترک زادگاه
خود شده
بود. او در ترکیه
که به پناهگاهی
برای بسیاری از
مهاجران تبديل
شده بود توانست
بلافاصله در دانشگاه
استانبول به کار
پژوهشی و آموزشی
خود ادامه دهد.
مدت زمان کوتاهی
پیش از آن او طی
یک مقاله ی جالب
توجهی در یکی از
همایش های مجمع
پرسنت سیاست اجتماعی
که ریاست انرا
جامعه شناس سرشناس
آلمانی ورنر سومبارت
بعهده داشت موضع
خود را بتفصیل
شرح داده بود. ضمانت
آزادی بازار و
ضمانت رقابت عادلانه
حکم می کند که دولت
مقتدری وجود داشته
باشد که در ورای
گروه ها و منافع
انها قرار گیرد
و دولتی باشد که
خود را از تار و
پود منافع اقتصادی
که گرفتارش آمده
است رها کند.
دیگر شرکت
کنندگان از جمله
والتر لیپمن نسبت
به تکرار اشتباهات
لیبرالیسم قرن
نوزدهم هشدار می
دادند و می گفتند
معضلات یکی و دو
تا نبودند و نمی
شد فقط با نا امید
ساختن مردم از
وضعیت به جنگ ان
رفت، آنها می بایست
تمام هم و غم تحقیقاتی
و سیاسی خود را
متوجه این موضوع
می کردند. در این
همایش اختلاف نظر
حادی میان لیبرال
های به سبک قدیمی
و نئولیبرال ها
بخوبی به چشم می
خورد و بقول روستو
شایسته نبود که
این اختلاف دیدگاه
ها از راه صدور
یک بیانیه ی آشتی
جویانه پنهان شود
و وحدت نظر ظاهری
برقرار گردد.در
واقع اختلاف نظرهای
شدیدی وجود داشت
که می توانست در صورت مباحثه
جدی پربار هم باشد.روستو
گفته بود نولیبرالها
روحیه ی دیگری
داشتند تا پیروان
مکتب قدیم. هایک
و استادش فون میسز
را باید در بطری
الکلی در حکم آخرین
بقایای جنس منهدم
شده ی لیبرال که
موجب بروز فاجعه
ی کنونی اند به
موزه ها سپرد.
هنوز وحدت
نظر در ظاهر حفظ
می شد و شرکت کنندگان
تصمیم داشتند ایده
های خود را به درون
افکار عمومی ببرند.
بدین خاطر هم تصمیم
گرفتند انستیتوی
تحقیقاتی مرکز
مطالعات بین المللی
نوسازی لیبرالیسم
را بنیاد نهند.سال
بعد بنگاه انتشاراتی
مسائل لیبرالیسم
که می بایست دیدگاه
های شبکه ی این
عالمان را منتشر
سازد تاسیس شد.
شروع جنگ
جهانی دوم ادامه
ی فعالیت این گروه
را ناممکن ساخت.اما
بسیاری از آنان
به کار خود ادامه
دادند.فریدریش
فون هایک که در
کنار جان ماینارد
کینز در دانشکده
ی اقتصاد لندن
پژوهش و تدریس
می کرد در سال 1944 کتاب خود
"در راه بندگی"
را منتشر ساخت.
او معتقد بود که
این کتاب مضمونی
سیاسی دارد و در
آن توضیح می دهد
که جوامع غربی
معتقد به دولت
در همان جاده ای
روانند که پیش
از این کشورهای
فاشیستی چون ایتالیا
و آلمان و نیز کمونیست
ها در شوروی انتخاب
کرده بودند. این
را بالاجبار به
از دست دادن ازادی
های فردی خواهد
انجامید.
این کتاب
هایک را یکضرب
بر سر زبانها انداخت.یکسال
بعد کتاب "جامعه
ی باز و دشمنانش"
به قلم فیلسوف
اطریشی کارل پوپر
منتشر شد. پوپر
در این معروف ترین
اثر خود که در سالهای
نخست مهاجرت در نیوزلند
نگاشته شده بودمی
کوشد هرنوع حکومت
تمامیت خواه را
به همراه فلسفه
ای که تکیه گاه
آنست رد کند و استدلالی
متکی بر تاریخ
اندیشه برای آن
ارائه نماید. پوپر
که در انگلستان
زندگی و تدریس
می کرد توضیح می
دهد که سیستم های
سیاسی همچون سیستم
های علمی زمانی
پذیرفتنی خواهند
بود که قادر به
فراگیری از اشتباهات
خود و تصحیح نقایص
آن باشند.
پوپر در
اجلاسی که بعد
از پایان جنگ در
اول آوریل سال
47 در
نزدیکی های دریاچه
ی ژنو از سوی نئولیبرال
ها تشکیل شد شرکت
کرد. 15 نفر
از شرکت کنندگان
اجلاس لیپمن هم
در این همایش حضور
داشتند.چند تن
از دانشمندان آمریکایی
هم از جمله میلتون
فریدمن و جورج
استیگلر که برندگان
جاِزه ی نوبل شدند
در این اجلاس شرکت
کردند.فیلسوفانی
چون هانس بارت
و میشائیل پولانی
هم در این همایش
ده روزه حضور داشتند.
از اقتصاد
بازار آزاد اجتماعی
تا شیلی پینوشه
هایک در
سخنرانی افتتاحیه
ی خود وظیفه ی جمع
را ارائه کرد که
مضمون ان تجدید
حیات لیبرالیسم
بمنزله ی فلسفه
ی سیاسی موثر بود.او
در این سخنرانی
گفته ای از جان
ماینارد کینز نقل
کرد و گفت که او
اغلب با کینز مخالف
است اما او گفته
ی درستی دارد مبنی
بر آنکه" ایده های
اقتصاددانان کلان
و فیلسوفان اغلب
موثرتر از آن است
که حدس زده می شود
حتی زمانی که در
اشتباهند. اینها
هستند که جهان
را می چرخانند".
نئولیبرال ها باید
به این چالش پاسخ
گویند.
در پایان
اجلاس شرکت کنندگان
به توافق رسیدند
که دو سال بعد گرد
هم اِند و این اجلاس
را نهادینه کنند.آنها
مجمع مون پلرین
را بنياد نهادند
که تا کنون دور
از انظار عمومی
در حکم شبکه ی متفکران
لیبرالی فعال است.
نخستین
موفقیت عملی این
گروه سالها بعد
اتفاق افتاد. در
آلمان با رفورم
ارزی و آزاد سازی
قیمت گذاری بر
اجناس در سال 1948 این مدل
اقتصادی شکل گرفت.لودویک
ارهارد وزیر اقتصاد
آلمان هم در اجلاس
گروه شرکت کرد
و گزارش داد که
مورد توجه جمع
قرار گرفت.
مدل رادیکال
تر اقتصاد بازار
آزاد که مبتنی
بر ایده های فون
میسز و هایک اطریشی
بود به زمان بیشتری
برای تحقق نیاز
داشت. کتاب هایک
"وضعیت آزادی"
در سال 1960 منتشر شد و
در آمریکا طرفداران
فراوانی یافت و
نیز کتاب فریدمن
"سرمایه داری و
آزادی" نیز سرو
صدا کرد.
هنگامی
که در سال های هفتاد
قرن گذشته در اروپا
و آمریکا پدیده
ی "رکود تورمی"
را دیگر نمی شد
با ایده های کینز
توضیح داد و علاجی
برای آن یافت،
عناصر رادیکال
در میان تئولیبرال
ها فرصت رامناسب
یافتند و دست به
تحرک زدند. اعطای
جایزه ی نوبل اقتصاد
به هایک در سال
74 و دو
سال بعد از آن به
فریدمن نمایانگر
چرخش در علوم اقتصاد
در سطح جهانی بود.درست
در شیلی که پس از
کودتای آمریکایی
ژنرال پینوشه با
دست زدن به ترور
و شکنجه حکمروایی
می کرد هواداران
ایده های رادیکال
لیبرالی فرصت و
میدانی برای تحقق
ایده های خود
یافتند. نائومی
کلاین نظریه پرداز
مخالف روند جهانی
کردن مضمون این
برنامه را چنین
توضیح می دهد:"خصوصی
سازی، حذف موانع
و کاستن هزینه
های اجتماعی تثلیث
بازار آزاد" است.
آنقدر که هایک
و فریدمن از گسترش
دامنه ی آزادی
های فردی و حقوق
بشر دم می زدند
در شیلی خبری از
آن نبود. نئولیبرالیسم
در شیلی کاملا
با خشونت دولتی
سازگار بود.در
چین هم به اشکال
دیگری با این پدیده
مواجه شدیم.
در انگلستان
هم مارگرت تاچر
نخست وزیر محافظه
کار این کشور اقتصاد
جامعه را بر طبق
این مدل دگرگون
ساخت. در آمریکا
دو سال پس از آن
رونالد ریگان رئیس
جمهور این کشور
با لیبرالیزه کردن
اقتصاد و حذف موانع
مبانی شتاب آهنگ
جهانی شدن اقتصاد
را ریخت. پایان
جنگ سرد و متلاشی
شدن اتحاد شوروی
همه ی سدها را شکست.
اختلاف
میان اقتصاد آزاد
اجتماعی و بازار
آزاد لیبرالی همچنان
ادامه دارد، برخی
ها حتی بر این عقیده
اند که که این دو
سیستم دو نوع از
ایده نیستند بلکه
مدل های اقتصادی
کاملا متفاوتی
هستند بر پایه
ی دیدگاه های اجتماعی
متضادی شکل گرفته
اند که قابل تلفیق
نیستند.
منبع:هفته
نامه یآلمانی
«دی تسايت»، 7 اوت 2008